İnsanın en önemli ve yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirmesi için gerekli olan duyusu, görmedir. Görme işleminin genel tanımı, ışık reseptörü ve toplama organımız olan gözümün, çevremizdeki yansıyan ışığı toplaması, topladığı bu verileri, beyine ileterek, beyinin ışığı anlamlandırma bölümlerinde, toplanan veriye bir anlam yükleyip, görüntü oluşturmasıyla gerçekleşmektedir. Tüm bu süreçte inanılmaz bir nörolojik aktivite söz konusudur. Bir sürü organ, bölüm, reseptör, nöron, bu süre içinde birbiriyle bağlantılı bir şekilde çalışmaktadır. Tüm bu organize anlamlandırma sürecini tanımlamak isteyen uzmanlar, Gestalt kuramını geliştirmiştir. Gestalt kuramı, görsel algılamanın temellerini ve ilkelerini ortaya atmıştır. Görsel algılama bölümüne en çok hitap eden konu olan tasarım, Gestalt kuramının temellerine ve ilkelerinden oldukça etkilenmiştir.
İçerik
Gestalt Kuramı Nedir?
Gestalt kelime anlamı olarak, tam bir anlamı olmasa da dilimize sıklıkla bütüncüllük olarak çevrilmektedir. 20.yy’ın ikinci yarısında Avusturyalı profesör ve filozof olan Von Ehrenfels Chiristian 1890 yılında çıkarmış olduğu, ‘On the Qualities of Form’ kitabında Gestalt kuramından ilk kez bahsetmiştir. Bu kuram psikolojik olarak insan gözünün ve algılama sürecinin nasıl gerçekleştiği ile ilgili teoriler içerir. Gestalt kuramına göre görsel algılama, birbiri ile bağlantılı örgütsel bir süreçtir. Bunun yanı sıra, bir nesneyi algılarken o nesnenin sadece kendisi değil, etrafında olup biten ve nesnenin arka planı da algılama sürecinde önemli bir yeri bulunmaktadır. Gestalt psikologları algılama sürecini etkileyen faktörleri belirlediler ve bu faktörleri bil ilke haline getirdiler.
Gestalt İlkeleri Nelerdir?
Gestalt Kuramının önemli ilkeleri şunlardır;
- Şekil-Zemin İlişkisi İlkesi
- Devamlılık İlkesi
- Benzerlik İlkesi
- Simetri İlkesi
- Tamamlama İlkesi
- Yakınlık İlkesi
Gestalt üzerine çalışan psikologlar, algılamanın bir süreç olduğunu ve algıladığımız bir nesneyi sadece tek bir nesne olarak değil, nesneyi algılama şeklimiz ve nesneye yüklediğimiz anlamın, etrafındaki diğer etkenlerle beraber değiştiğini ortaya attı. Nesneyi algılamadaki çevre etkenler ilkeler haline getirip açıklamaya çalıştılar. Tasarımda ve görsel iletişimde kullanacağımız bu ilkeler sayesinde yapmış olduğumuz tasarımı daha etkileyici, algıya yönelik bir hale getirebilmekteyiz. Gestalt ilkeleri, genellikle tasarım prensipleri ve tasarım elemanları ile ortak şeklide çalışır, birbirleriyle çelişmezler. Gestalt kuramına göre algılama ilkelerini şöyle örneklendirebiliriz;
Şekil-Zemin İlişkisi İlkesi
Bir nesneyi algılarken, sadece nesneyi değil, nesnenin üzerinde durduğu zemini de algılama sürecine dâhil etmekteyiz. Örneğin cam masanın üzerinde duran bir bardağı almak istediğimizde, beynimiz bardağın cam bir zeminde durduğunu da görür ve bardağı almak istediğimizde, bardağa uygulayacağımız kuvveti, cam masanın üstünde durduğunu da hesap ederek uygular. Bilincimiz her ne kadar bu olayı hesapladığımızı fark etmese de beynimiz bunun hesabını refleks olarak yapar. Tasarımda ise şekil zemin ilkesini uygularken bazen hem nesne hem de zemin ayrı anlamlar ifade edebilir. Bu yüzden tasarımı şekil-zemin ilkesi üzerinden gerçekleştirerek daha etkili tasarımlar elde edebiliriz.
Şekil-zemin ilişkisini açıklamak için hazırladığımız görselde, zemin olan kırmızı bölge şekil olan yaprak ile birleşmiş ve bu birleşmenin sonucu olarak kırmızı bölge kendi başına ‘A’ harfini ifade etmeyi başarmıştır.
Devamlılık İlkesi
Algılama sürecinde beyin, bir devamlılık, ritim, süreklilik gösteren hareketleri ve şekilleri algılamaya meyillidir. Tasarımda ise ardı ardına düzen halinde yerleştirilmiş nesneler, göz tarafından algılanma olasılığı oldukça yüksektir.
Devamlılık ilkesini anlatmak için hazırlamış olduğumuz görselde, elips şekildeki nesnenin 30 derecelik açı ile belirlenen merkez noktasından 360 derecelik bir tekrarı bulunmaktadır. Ortaya çıkan şekil işe algılama sürecinde oldukça etkileyici bir şekildir.
Benzerlik İlkesi
Beyin algılama sürecini gerçekleştirirken, birbirine biçimsel olarak benzer veya aynısı olan nesneleri, birbiriyle beraber algılamaktadır. Örneğin portakalların arasındaki elmaları, bir bütün olarak görür ve algılar. Ya da elma olmasına rağmen, kırmızı ve yeşil elmaları renk farklılıklarından bir küme haline getirerek diğer farklı renklerden ayırır ve böyle algılar. Bu ilkede asıl önemli olan algılama yapacakken ortamda olan nesnelerin birbirleri arasındaki farklıkları oldukça önemlidir. Tasarımda ise, büyüklük, renk, form, şekil, uzaklık, gibi ayrıştırıcı özellikler tasarımı algılayan kişiler tarafından gruplandırılırlar.
Benzerlik ilkesini açıklamak için yapmış olduğumuz görselde, şekiller aynı olmasına rağmen renk olarak farklıdırlar. Bu da tasarımın algılama sürecinin renk konusunda ayrıldığı ve aynı renkte olan nesnelerin bir küme olarak algılandığını söyleyebiliriz.
Simetri İlkesi
Simetri, nesnelerin birbirlerinin bir düzlem üzerinde birebir aynı şekilde yansımasına denmektedir. Simetri algılama sürecinde ise oldukça dikkat çeken bir özelliktir. Gestalt ilkesine göre simetri algılama sürecinde bir bütünlük temsil etmektedir. Tasarım yaparken simetri özelliğinden yararlanılması, tasarımın daha düzgün ve bir bütün algılanmasına sebep olmaktadır.
Simetri konusunu açıklamak için tasarladığımız görselde, üç kenarlı yıldız formunun yatay eksende birbirinin yansıması olan iki şekli, birleştirerek gerçekleştirdik. Ortaya çıkan estetik şekil ise simetrinin gücünü kanıtlar nitelikte.
Tamamlama İlkesi
Tamamlama ilkesi, beynin boşlukları doldurma, boşluklara anlam yükleme özelliğinden kaynaklanan algı ilkesidir. Beyin, arada kalmayı, anlamlandıramamayı çok sevmez ve yapmaz. Beyin için boşluk kavramı çok sevilmez. Bunun temel sebebi beynin, bir bilinmeze/boşluğa anlam yüklemesinin, bu eylemi yapmamasından çok daha fazla avantaj sağlamasıdır. Bu konuyla ilgili bir diğer örnek ise pareidolia kavramıdır. Pareidolia nesnelere hatalı anlam yükleme anlamına gelmektedir. Örneğin bir bulutu insan şeklinde görmek, ya da karanlıkta sandalyemizin üzerinde duran kıyafetimizi canavar sanmamız gibi algılama davranışlılarıdır. Beyin bu davranışımızı aslında ilkel dürtülerle gerçekleştirmektedir. İlkel dönemdeki insanın, dış çevreler sebebiyle ölüm oranı çok yüksekti. Bu sebepten kaynaklı insanın sürekli tetikte olması gerekmekteydi. Bir çalılıkta kendini avlamak isteyen avcıyı fark etmesi, savaş veya kaç davranışını gerçekleştirmesi hayati önemi bulunmaktaydı. Bu yüzden çevredeki çoğu nesneye hatalı anlam yükleyerek, bilinmezleri kendince anlamlandırarak, tetikte kalma oranını arttırmış ve bu özelliği hala günümüzdeki insanlara aktarabilmiştir. Tasarımda ise insan beynin boşluklara anlam yüklemesi özelliğinden yararlanarak boşlukları en etkili bir biçimde kullanmamız mümkündür.
Hazırladığımız görselde Tamamlama ilkesini beşgen şekillerle anlatmaya çalıştık. Beşgen şekillerin kesim noktaları, bir boşluk oluşturmaktadır. Bu boşluk tam anlamıyla bir kalp olmasa da beynimiz diğer birleşmeyen noktaları otomatik olarak birleştirerek bir kalp şekli anlamı ortaya çıkarmıştır.
Yakınlık İlkesi
Yakınlık ilkesine göre beynimiz, bir nesneyi algılarken diğer nesnelerle olan yakınlığını gruplar ve birbirine yakın olan nesneleri algılar. Örneğin pazar yerindeki tezgâhlardan, az kalmış dağınık olanı değil, birbirine yakın toplu şekilde duran meyvelerin bulunduğu tezgâhı öncelikli algılarız.
Yakınlık ilkesini açıklamak için hazırladığımız görselde, aynı biçimde ama farklı konumlandırılmış şekiller arasından, birbirlerine yakın olan şekillerin daha öncelikli algılandığından bahsetmek doğru olacaktır.
Gestalt Kuramının Tasarım İçin Önemi
Tasarım, insanların algılama ve estetik zevklerine hitap eden ve bu özelliklerini tetikleyen bir kavramdır. Bu yüzden bir tasarım yaparken, insanın bu özelliklerinin nasıl çalıştığını bilmek ve bu çalışma mekanizmasına göre tasarımlarımızı gerçekleştirmek oldukça değerlidir. İnsanın algılama yöntemine en iyi açıklayan teoriden biri olan Gestalt kuramı, algılama prensipleri hakkında oldukça önemli ilkeler ortaya atmıştır. Bu yüzden bu kuramın ilkelerinden yararlanarak tasarımlarımızı gerçekleştirmemiz, tasarımlarımızı, daha etkili, okunabilir, dikkat çekebilir, öncelikli algılanabilir bir şekilde gerçekleştirebiliriz.
Kaynakça;
ERDAL, İ. T. (2006). Gestalt kuramının grafik tasarıma etkilerinin incelenmesi (M.S. thesis). KOCAELI UNIVERSITY.