Geleneksel Türk Sanatlarından biri olan tezhip, kelime anlamı olarak “altınla bezenmiş” anlamına gelmektedir. Kitap sayfalarını süsleme sanatıdır.
Tezhip sanatı kitapların ve özellikle Osmanlı döneminde Kur’an-ı Kerim’in sayfalarını süslemek için yapılırdı. Tezhip kelimesi, Arapça “zeheb” yani altın kökünden türemiştir. Tezhip sanatı başlarda hat sanatı ile birlikte kullanılarak kitapların sayfalarını süslerdi. Bir kitabın tezhip ile süslenmesi o kitabın ne kadar kıymetli olduğunu gösterirdi. Ancak günümüzde levha veya pano şeklinde de yapılır. Genellikle geometrik ve simetrik motifler kullanılan tezhip sanatı, sabır ve ince işçilik gerektiren ustalaşması yıllar alan bir sanattır.
Tezhip sanatıyla uğraşan erkek sanatçılara “müzehhip”, kadın sanatçılara ise ” “müzehhibe” denir. Esere ise “müzehheb” adı verilir.
İçerik
Tezhip Sanatının Tarihçesi
Türk tezhip sanatının kökenleri oldukça eskiye dayanır. Uygurlulardan, Selçukluya, Osmanlıya ve günümüze kadar gelişerek gelmiş bir süsleme sanatıdır. Tezhip sanatının belki de en güzel örnekleri Osmanlı döneminde verilmiştir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde altın çağını yaşayan tezhip sanatı, matbaanın çoğalması ile unutulsa da 20. yy da tekrar öneme kavuşmuştur.
İlk nakkaşhane, Fatih Sultan Mehmet tarafından Topkapı Sarayı’nda açılmıştır. Bu ilk resmi nakkaşhanenin baş ustası, Baba Nakkaş’tır.
Tezhip Sanatının Özellikleri
Türk-İslam kültüründe önemli bir yere sahip olan tezhip sanatının belli başlı bazı özellikleri vardır. Bu özellikler aşağıda sıralanmıştır:
- Süsleme ve bezemeye dayalı bir sanat olan tezhip, genellikle önemli el yazması kitaplarda kullanılırdı.
- İnce işçilik tezhip sanatında oldukça önemlidir. Tezhip sanatında yapılacak olan motifler oldukça dikkatli bir şekilde, simetrik halde çizilmelidir. Desenin milim milim hesaplanarak çizilmesi ve fırça hakimiyetinin çok iyi olması gerekir.
- Tezhip denildiğinde akla hat sanatı da gelir. Geçmişte tezhip ve hat sanatları beraber kullanılırdı. Hat ustalarının yazdığı güzel yazılar, tezhip sanatçıları tarafından süslenirdi.
- Geometrik ve simetrik desenler tezhip süsleme sanatının ana özellikleridir. İşlenecek olan motifler simetrik bir şekilde yapılmalıdır. Tezhip eserleri incelendiğinde geometrik unsurların da önemli bir yere sahip olduğu görülür.
- Altın kullanımı tezhip sanatının en önemli özelliğidir. 18 ve 24 karat altın yaprakları özenle ezilerek kullanıma hazır hale getirildikten sonra ince işçilikle motifler yapılır.
Tezhip Sanatçıları
Osmanlı döneminden bu yana çok kıymetli tezhip ustaları yetişmiştir. Aşağıda bu sanatçılardan: Baba Nakkaş, Kara Memi, Ali Üsküdari ve Şevki Efendi’ye yer verilmiştir.
Baba Nakkaş
Osmanlı döneminin en kıymetli tezhip sanatçılarından olan Baba Nakkaş, Fatih Sultan Mehmet döneminde açılmış olan ilk resmi nakkaşhanenin baş ustası olmuştur. Baba Nakkaş’ın tezhip sanatına katkısı ve etkisi büyüktür. Baba Nakkaş Üslubu denilen bir üslup gelişmesini sağlamıştır.
Kara Memi
Kanuni Sultan Süleyman döneminin bir tezhip ustası olan Kara Memi’nin hayatı hakkında çok fazla bilgi yoktur. Hocası Şahkulu’dur. Kullandığı çiçek motifleriyle kendi üslubunu geliştirmiştir. Osmanlı Döneminin önemli bir sanatçısıdır.
Şevki Efendi
Osmanlı Saray tezhipçisi olan Şevki Efendi bir çok önemli eser ortaya çıkarmıştır. Şevki Efendi, “saz üslubu”nun önemli bir temsilcisidir. Şevki Efendi’nin en ünlü eserlerinden biri, “Mecmua-i Hümâyun” adlı eserdir.
Ali Üsküdari
Osmanlı Döneminin bir diğer önemli sanatçısı olan Ali Üsküdari ayni zamanda hat sanatında da ustalık göstermiştir.
Tezhip Sanatında Üsluplar
Tezhip sanatı, uygurlardan günümüze kadar ulaşmış bir sanattır. Bu nedenle geçirdiği farklı darklı dönemler olmuştur. Bu dönemler yaygın üsluba göre isimlendirilmiştir. Aşağıda
Klasik Üslup
Osmanlı döneminde kullanılmış olan geleneksel tezhip üslubudur.
Hatayi Üslup
Hatayi Üslubu, tezhipte karmaşık desenlerin, sarmaşıkların kullanıldığı bir üsluptur.
Halkar Üslubu
Halkar üslubunda boya fırça ile sürülürken motifin ucunda daha yoğun bir renk bırakılır.
Saz Üslubu
Şahkulu üslubun önemli temsilcilerindendir. Hayvan ve bitki motiflerinin resmedilmesi ile oluşmuş bir üsluptur.
Tezhip Terimleri
Müzehhip: Tezhip sanatı ile uğraşan erkek sanatçı
Müzehhibe: Tezhip sanatı ile uğraşan kadın sanatçı
Zerenderzer: Altın içinde altın anlamına gelir. Altının farklı tonları ile yapılan tezhiplere denir.
Tezhip Sanatı Nasıl Yapılır?
Tezhip sanatı, üzerinde ustalaşması yıllar alan, sabır, dikkat ve ince işçilik gerektiren zahmetli bir sanattır. Zahmetli olduğu kadar da zarif ve güzeldir. Tezhip sanatının aşamaları şu şekildedir:
- Öncelikle tezhipte kullanılacak olan malzemeler hazırlanmalıdır. Altın yaprak şeklinde kullanılıyorsa önceden ezilip arap zamkı ile karuştırılarak kullanıma hazır hale getirilmelidir.
- Malzemeler hazır olduktan sonra sıra desene gelir. Yapılacak olan desen milim milim hesaplanarak çizilir. Daha sonra bu desen transfer (aydinger) kağıdına geçirilir ve esas kullanılacak olan kağıda aktarılır.
- Eğer hat sanatı ile birlikte kullanılacak ise yazılacak yazının da bu aşamada süslemeye geçmeden önce yapılması iyi olacaktır.
- Her şey ayarlandıktan sonra süslemeye geçilebilir. Kağıda aktarılan desen özenle boyanır.
- Altın eklenecek olan yerlere altın fırçası ile altın eklemesi yapılır.
- Son aşama olarak mühre ile altın uygulanan yerler parlatılır ve son rötuşlar yapılır
Bu şekilde tezhip sanatı tamamlanmış olur.
Tezhip Malzemeleri
Tezhip sanatı, uygurlardan günümüze kadar gelişerek ulaşmış bir süsleme sanatıdır. Genellikle kiitap sayfalarının kenarlarını süslemek için kullanıllır. Tezhip günümüzde biraz masraflı bir sanat olarak değerlendirilebilir. Çünkü tezhipte ana malzeme altındır. Tezhip sanatını layığıyla yerine getirebilmek için çeşitli malzemelere ihtiyaç vardır. Bu malzemeler şunlardır:
- Aydinger kağıdı: Özenle hesaplanarak çizilmiş desenin esas kağıda aktarılması için gereklidir.
- Kağıt: Tezhip sanatında kullanılacak kağıt ham kağıt olmamalı ve doğal renklendiriciler ile lekelenmiş olmalıdır.
- Altın: Altın, tezhip sanatının en önemli malzemesidir. Altın varak olarak yaprak şeklinde satılan altının özenle ezilip tezhipe uygun şekilde hazrılanması gerekir.
- Mühre: Kaygan taşlardan yapılmış bir malzemedir. Sürülen altını parlatmak için kullanılır.
- Murakka: Kraf kağıtlarının üst üste mühürlenerek bir nevi mukavva kıvamına getirilmesidir. Esas kağıt bu zeminin üstüne yapıştırılır.
- Boya: Geleneksel olarak tezhipte kullanılan boyalar, kök veya topraktan elde edilen boyalardı. Günümüzde akrilik veya daha çok guaj boyalar kullanılır.
- Fırça: Tezhip sanatında ince ve samur kılından yapılma fırçalar kullanılır.
- Jelatin: Altını hazırlamak için.
- Arap zamkı: Altının ezilip hazırlanması için kullanılır.
- Şap: Kağıtları boyamak için kullanılır. Kağıtlar doğal pigmentler ile boyandığından bozulmaması için şap eklenir.
