Laplace’ın Şeytanı Pierre-Simon Laplace tarafından yaratılan ve matematiksel olarak her şeyi bilen ve hesaplayan bir düşünsel varlıktır.
Pierre-Simon Laplace a göre bu varlık, evrenin bütün kanunları biliyorsa ve en ufak ayrıntıya kadar süper bir şekilde hesaplayabiliyorsa geleceği bilebilir. Bu varlık ve teori determinizmin önemli savlarındandır. Hava durumu tahminini nasıl yapabiliyorsak, bir zar atarken de zarın hangü yüzünün gelceğini daha atarken bilebiliriz. Zarın ağırlığı, hava sürtünmesi ve aerodinamik kanunlarını, yer çekimi mekanizmasını vb. etkenlerin tüm hepsini bilir ve hesaplamasını yaparsak zarın hangi yüzünün geleceğiniz fizik olarak bilebiliriz. Peki bu örneği daha geniş ölcekle ele alırsak, hatta daha da derine inip insan bilincine kadar irdelersek bu konuyu, tüm mekanizmaları ve dinamikleri bilip hesaplamasını yapabilen bu şeytan geleceği bilebilir mi? Şans diye bir şey var mı? Bu yazımıda bu konular hakkında düşünsel teorilerde bulunucağız.
Determinizm ve Laplace’ın Şeytanı
Determinizm her bir olayın, önceden gerçekleşen olayların nedeni olduğunu söyleyen bir felsefi düşünce modelidir. Determinizme göre her şey önceden tahmin edilebilir hiçbir şey rastgele veya ‘şansa’ gerçekleşmez. Yazı tura atacağımızda, yazı ve tura gelme oranları %50’dir çünkü olasılığa göre iki olasılık vardır. Ama determinizme göre böyle bir oran, olasılık yoktur. Yazı tura atılırken paraya uygulanacak olan tüm kuvvetler ve etkileri bilinirse hangi yüzeyin geleceği çok önceden bilinebilir.
Bu olayı daha basite indiricek olursak, bir basket robotu değişkenin olmadığı bir ortamda, mesafesi kesinleştiğinde, topa hangi açıdan ne kadar kuvvet vereceğini bilirse %100 ihtimalle her atışı basket olacaktır. Determinizm en basit tanımıyla budur. Bu felsefi düşünceyi benimseyen Laplace işi daha da ilerleterek kendi teorisini oluşturdu. Bir determinist makineyi orataya atan Laplace bu makinenin bir nesneye etki eden her atomun etkisini, konumunu bilirse ve hesaplayabilirse geleceği ve geçmişi klasik mekanik fiziğe göre bilebilir. Bu şeytan determinizmin neden-sonuç, etki-tepki gibi konularını gayet iyi açıklayan bir düşünce teorisidir.
İnsan Bilinci, Özgür İrade ve Laplace’ın Şeytanı
Laplace’ın şeytanı konuşulmaya başlandığında, en çok kullanılan karşı argüman insan bilincidir. İnsanın yaptığı eylemler, aldığı kararlar, insan bilincinin kendi hür iradesi olduğu söylenir. Hiç şüphesiz insan beyni ve bilinci oldukça karmaşık ve şu anki bilimimimizin seviyesi ile çok fazla soru işareti bulunuyor. Ama Laplace’ın şeytanı insan bilincine ve insan bedenine bir kimyasal makine olarak bakıyor. Eğer sinir sistemininin çalışma metodunun tam olarak nasıl olduğunu bilirsek ve insanın içindeki dinamikleri, atomların davranışlarını ve dış etmenleri bilip, hesaplarsak insanın o an o saniye ne düşündüğünü bilebiliriz.
Bu tartışmada iki tarafına haklı olduğu durumlar bulunuyor. Her ne kadar insan olarak kendimizi özel hissetsek ve kendimizi sadece bir ‘enerji formu’ olarak görmesek de, insan beyni, düşünceleri dış etmenlerden çok fazla etkileniyor. Bir bölgeye narkoz uygulandığında, o bölgenin kontrolünü geçici olarak kaybediyoruz. Alkol ve çeşitli uyuşturucu maddeler aldığımızda ise düşüncelerimiz, aldığımız kararlar oldukça etkileniyor. Bu durumda insan bilincinin kesin bir şekilde özgür irade olmadığını ve iç-dış etmenler hesaplansa nasıl hareket edebileceği önceden kestirilebilir.
Basit bir örnekle Laplace’ın şeytanını destekleyen bir argüman oluşturabiliriz. Bir futbol maçında penaltı kullanıldığını düşünürsek. Kalecinin nereye atlayacağı veya penaltıyı kullanıcak kişininin nereye atacağı tamamen bir nedene bağlıdır. Kaleci topu kurtarmak için atlayacaktır ve penaltı kullanacak kişiyi tanıyorsa, hangi ayağını iyi kullandığı, önceden hangi köşelere pen altı attığını gibi parametrelere hakimse ve eğer futbolcu da ayağımın rahat vurduğu köşeye vurayım her zaman o köşeden gol attım diye düşünürse, kaleci futbolcunun vuracağı köşeyi bilebilir. Yani aldığımız tüm kararlar bir nedene bağlıdır ve bu nedelerin hepsi bilinirse, ‘özgür irade’ olarak alınan kararların ne olacağını bilebiliriz.
Laplace’ın Şeytanına Karşı Argümanlar
Laplace’ın şeytanı mekanik fizik, Newton fiziği ve Einstein fiziğine göre oldukça düzgün çalışmaktadır. Ama bilimin ilerlemesi ve çeşitli kanunlara rastlanılması, Laplace’ın teorisini zorlamaya başladır. Şu an tam olarak çözülememiş olan atom altı fiziğin mekanikleri ve rastgele davranışları, kaos teorisi Laplace’ın teorisine karşı argüman olarak kullanılmaktadır. Bu olayların ve fiziğin tam olarak bilinmesiyle bu tartışmalar sonlanabilcek. Ama mekanik fiziğe göre oldukça etkileyici bir teori. Genel olarak Laplace’ın şeytanına karşı olan teoriler ve argümanlar şunlardır:
- Tersinmezlik
- Kuantum (Atom Altı Dünya) Belirsizliği
- Kaos Teorisi
- Cantor çaprazlama yöntemi